عالم خلق دارای سه مرتبه کلی است که عبارتند از 1- عالم عقل ـ توجه: این عقل غیر از عقل انسان است ــ 2- عالم مثال 3- عالم طبیعت.
عالم عقل یا عالم جبروت ،‌عالمی است مجرد از مادّه و خواص مادّه ؛ لذا در این عالم ، خبری از آثار مادّه ، مثل حرکت و زمان و شکل و رنگ و مقدار و ... وجود ندارد . عالم مثال یا عالم برزخ یا عالم ملکوت نیز عالمی است مجرّد از مادّه؛ لکن در این عالم برخی از خواص مادّه نظیر شکل و رنگ و مقدار موجود است ؛ ولی از زمان و حرکت که خواصّ اصلی ماده اند منزّه است، عالم طبیعت نیز همان عالم ماده است. رابطه ی بین این عوالم،‌رابطه ی طولی است؛ یعنی عالم عقل باطن و علّت عالم مثال و عالم مثال باطن و علّت عالم طبیعت است ؛ و چنین نیست که بعد از تمام شدن عالم ماده عالم مثال شروع شود ؛ و بعد از تمام شدن عالم مثال عالم عقل آغاز گردد ؛ یعنی این سه عالم ــ آن گونه که برخی توهم نموده اند ــ کرات تو در تو نیستند ؛ بلی عالم عقل عالم مثال را در بر گرفته است ؛ عالم عقل نیز عالم ماده را در بر گرفته است ؛ اما نه به صورت کرات تو در تو ؛ بلکه به آن صورتی که ذهن انسان صور ذهنی او را در بر گرفته است و روح انسان ،ذهن او را در بر گرفته است . حقایق وجودی از عالم عقل به عالم مثال و از عالم مثال به عالم طبیعت نازل می شوند. لذا بر اساس برخی از ادله و انگاره های فلسفی هر چه در طبیعت پدید می آید به نحو ریزش و تنزّل از عالم ملکوت است نه به نحو رویش از خود طبیعت ؛ این حقیقت را از آیات و روایات نیز می توان استفاده نمود ؛خداوند متعال می فرماید : « وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ » (الحجر : 21) ( و هیچ چیزی نیست مگر این که خزائن آن نزد ماست؛ و ما آن را نازل نمی کنیم مگر به اندازه معلوم و معیّن ) ؛ و فرمود : « یا بَنی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُواری سَوْآتِکُمْ وَ ریشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ »(الأعراف : 26 ) ( اى فرزندان آدم! ما نازل کردیم براى شما لباسى که اندام شما را مىپوشاند و مایه زینت شماست؛ اما لباس پرهیزگارى بهتر است! اینها(همه) از آیات خداست، تا متذکّر(نعمتهاى او) شوند (
« لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزیزٌ » (الحدید : 25 ) ( ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب(آسمانى) و میزان(شناسایى حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است، تا خداوند بداند چه کسى او و رسولانش را یارى مىکند بىآنکه او را ببینند؛ خداوند قوىّ و شکستناپذیر است(.
در این آیات شریفه ملاحظه می شود که از نزول آهن و لباس در ردیف نزول آیات الهی و کتب آسمانی سخن به میان آمده است ؛ لذا در منطق قرآن کریم و از نگاه فلسفه اسلامی و بخصوص در حکمت متعالیه ملاصدرا ، هر چه در عالم طبیعت است ، لحظه به لحظه از عالم ملکوت نازل می شود ؛ مثلا این درخت سیب نیست که سیب می دهد بلکه صورت مثالی(ملکوتی) درخت سیب ،که حقیقت درخت سیب است ، سیب را به درخت مادی افاضه می کند؛لکن برای ما که از دیدار ملکوت عالم محرومیم ،چنین نمودار می شود که درخت سیب فاعل سیب بوده و سیب تولید می کند ؛در حالی که از نظر فلسفی این امر محال است چرا که درخت سیبِ مادی ، فاقد سیب است و سیب غایت آن است و فاقد شیء نمی تواند معطی (دهنده) آن باشد. به قول شاعر :« ذات ، نایافته از هستی بخش ،کی تواند که شود هستی بخش » بنابراین صورت مجرد و غیر مادی درخت سیب که در عالم مثال است ، سیب را به نحو تنزّل به درخت مادی افاضه می کند. خود موجود مثالی (ملکوتی ) نیز وجود خود را از مافوق خود ــ که حقیقت همان وجود مثالی در عالم عقل است ــ دریافت می کند ؛ خود موجود عقلی نیز وجود خود را از مرتبه علم الهی یا به تعبیر عرفا اعیان ثابته دریافت می دارد ؛ خود مرتبه علم الهی نیز ظهور اسماء و صفات حق تعالی است ؛ و مرتبه اسماء و صفات ، ظهور مرتبه واحدیتند و مرتبه واحدیت ظهور مرتبه احدیت است ؛ و مرتبه احدیت ظهور ذات خداوند متعال است .

برای این که مطالب فوق ملموس تر شوند مطلب را با مثالی بیان می کنیم .ــ البته مثال صرفا برای تقریب به ذهن است ؛ و به نحو کامل مطلب را نمی رساند ـــ اگر موجودات عالم طبیعت را به مصنوعات ریز و درشت ساخت دست بشر ، مثل ماشین و فرش و خانه و کامپیوتر و... تشبیه کنیم ؛ عالم مثال(عالم ملکوت ) به منزله ذهن و قوه خیال بشر خواهد بود ؛ ساخته های دست بشر ابتدا در ذهن پدید می آیند و آنگاه در خارج از ذهن ساخته می شوند ؛ تا ما ساختمانی را در ذهن خود تصور نکنیم ؛ آن را در خارج از ذهن خود نخواهیم ساخت ؛ یک مهندس ابتدا ساختمان را در ذهن خود می سازد و آنگاه نقشه آن را بر روی کاغذ پیاده می کند و از روی نقشه ، ساختمان را می سازد ؛ یعنی ساخته دست بشر ، از مرتبه ذهنی آن که موجودی غیر مادی است ولی برخی آثار ماده مثل رنگ و مقدار و شکل و ... را دارد ، به مرتبه مادی تنزل می یابد.موجودات مادی نیز از مرتبه عالم مثال تنزّل می یابند. در مثل آنچه گفته شد خود موجود ذهنی نیز از مرتبه ای بالاتر ، یعنی از مرتبه وجود عقلی که منزّه از ماده و آثار ماده نظیر شکل و رنگ و مقدار است ،نازل می شود ؛ یعنی صور ذهنی ما تنزّل یافته مفاهیم عقلی ما هستند؛ مثلا ما با عقلمان می دانیم ساختمان چیست؛ ولی ساختمان عقلی ما نه یک طبقه است و نه دو طبقه یا بیشتر ؛ نه سیمانی است نه خشتی و گلی ؛ نه رو به جنوب است است نه رو به شمال ؛ و ... . اگر مفهوم عقلی ساختمان ، یک طبقه یا سیمانی یا رو به جنوب بود ، در آن صورت، ساختمانِ دو طبقه یا چند طبقه و ساختمان خشتی و ساختمان رو به شمال ، ساختمان نبودند؛ این ساختمان بی شکل و بی رنگ و بی مقدار و بی جهت و... است که از مرتبه عقل به مرتبه ذهن خیالی و قوه خیال نازل می شود ؛ وبه صورت این همه اشکال مختلف ساختمان در ذهن ما در می آید. خود عقلی جزئی انسان نیز از شئونات و از قوای روح است ؛ روح نیز ظهور حقیقتی است که ما آن را « من » می نامیم . موجودات عالم مثال نیز به همین نحو از عالمی به نام عالم عقول که عالمی بی شکل و رنگ و جهت و مقدار و... است ،تنزّل می یابند. خود عالم عقل نیز از مرتبه علم الهی تنزّل یافته است .

از این مثال مطالب دیگری نیز روشن می شود ؛ یکی از آن مطالب این است که هرچه موجودات ،تنزّل می یابند کثرت پیدا می کنند ؛ و جزئی تر می شوند ؛ ساختمان عقلی یکی بیش نیست ولی در مرتبه خیال به صورت اشکال گوناگون ساختمان در می آید ؛ ولی باز این ساختمان ذهنی نسبت به ساختمانهای مادی کلی تر است ؛ لذا ما وقتی یک شکل از ساختمان را تصور نمودیم می توانیم هزاران نمونه از آن را بر روی زمین بسازیم ؛ یک موجود مثالی نیز در عالم طبیعت می تواند افراد فراوانی داشته باشد؛ مطلب دوم این است که موجود عقلی از نظر وجودی قویتر از موجود مثالی است ؛ و موجود مثالی از نظر وجودی قویتر از موجود مادی است ؛ همانطور که موجود عقلی از موجود ذهنی خیالی و موجود ذهنی خیالی از مصنوع بشر ــ در عالم خارج از ذهن ــ قویتر است ؛ چون موجود مادی معلول موجود مثالی و موجود مثالی معلول موجود عقلی است ؛ و معلول همواره ضعیفتر از علّت است ؛ در مورد مصنوعات دست بشر هم چنین است ؛ اگر ما مفهوم عقلی چیزی را نداشته باشیم ، تصور خیالی آن را هم نخواهیم داشت ؛ وتا تصور خیالی آن نباشد ؛ آن شی در خارج از ذهن ساخته نخواهد شد. مطلب سوم این که موجود عقلی از نظر وجودی مقدّم بر موجود مثالی است ؛ موجود مثالی نیز از نظر وجودی مقدّم بر موجود مادی است.و مطلب چهارم این که همواره عالم بالاتر ـ از حیث وجودی ـ بر عالم پایین تر احاطه وجودی دارد ؛ و در باطن آن حاضر است ؛ و بدون آن عالم پایین تر نیز نخواهد بود؛ همان گونه که صور ذهنی ما که از اراده ما حاصل شده اند ظهور اراده ما هستند ؛ مثلا ساختمانی که ما در ذهنمان تصور می کنیم در واقع چیزی جز ظهور اراده ما نیست؛ اراده ماست که به صورت در آمده است ؛ لذا اگر ما اراده خود را از آن صورت ذهنی برگردانیم آن صورت ذهنی نابود می شود. رابطه عوالم وجود نیز چنین است ؛ عالم طبیعت ظهور عالم مثال و عالم مثال ظهور عالم عقل و عالم عقل ظهور علم الهی است . 

این خلاصه ای از هندسه هستی بود که عرض شد ؛ حال باید دید که جایگاه عرش در کجای این هندسه هستی است.

عرش در لغت به معنی تخت فرمانروایی است ؛ عرش تختی بود که فرمانروایان بر آن می نشستند و فرامین حکومتی را صادر می نمودند ؛ و از آنجا امور مملکت را تدبیر می کردند ؛ لذا عرش خدا نیز مرتبه فرمانروایی و مرتبه تدبیر اوست ؛ و خداوند متعال به واسطه عرش عالم هستی را تدبیر می نماید .اما این مرتبه فرمانروایی و تدبیر چیست؟

با توجه به آیات قرآن کریم و روایات متعددی که در مورد حقیقت عرش از معصوم (ع) صادر شده است ،می توان گفت که حقیقت عرش ، مرتبه ای از مراتب وجود است که بر همه موجودات عالم احاطه وجودی دارد ؛ و خداوند متعال به واسطه آن مرتبه وجودی ، بر جمیع موجودات عالم فرمان می راند و آنها را تدبیر می کند. خداوند متعال می فرماید: « إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْر »(الأعراف /54) ( پروردگار شما، خداوندى است که آسمانها و زمین را در شش روز[ شش دوران] آفرید؛ سپس بر تخت فرمانروایی قرار گرفت و به تدبیر عالم پرداخت. ) و می فرماید :« اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ » ( سجده / 4- 5) (پروردگار شما کسى است که آسمانها و زمین و آنچه میان این دو است را در شش روز[ شش دوران] آفرید، سپس بر عرش فرمانروایی قرار گرفت؛ هیچ سرپرست و شفاعت کنندهاى براى شما جز او نیست؛ آیا متذکّر نمىشوید؟ امر عالم را از آسمان به سوى زمین تدبیر مىکند). امیر المومنین (ع) فرمودند: « کُلُّ شَیْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِی جَوْفِ الْکُرْسِیِّ خَلَا عَرْشِهِ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُحِیطَ بِهِ الْکُرْسِی »(بحار الأنوار ج10ص 188) ( هر آنچه خدا خلق نموده به غیر از عرش همه در درون کرسی قرار دارند ؛ همانا عرش عظیمتر از آن است که کرسی بر آن احاطه پیدا کند.)
حال سوال این است که این مرتبه وجودی که مرتبه فرمانروایی خدا و خزانه حقایق موجودات عالم است ؛ و موجودات عالم از آن مرتبه نازل شده اند ؛ و تحت تدبیر آن مرتبه اند ، کدام مرتبه است ؟
در این باب نظرات متعددی بیان شده که ذکر همه آنها فایده چندانی ندارد ؛ لذا ما فقط به یکی از نظرات اشاره می کنیم ؛ که نظر حکمای صدرایی است ؛ برخی از حکمای صدرایی فرموده اند مراد از کرسی اوّلین عقل از عالم عقول است ؛ عقل اوّل ، اولین مخلوق خداست ؛ که آن را قلم اعلی و نور محمدی و روح کلی محمدی نیز می گویند ؛ قَالَ النَّبِیُّ (ص): « أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ نُورِی »(بحارالأنوار ؛ج1 ؛ ص 97 ) ( اول چیزی که خدا خلق نمود نور من بود ) و فرمود :« أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلُ » (بحارالأنوار ؛ ج1 ؛ص 97) ( اول چیزی که خدا خلق نمود عقل بود ) وفرمود :« أَوَلُّ مَا خَلَقَ اللَّهُ رُوحِی » (بحارالأنوار ؛ج 54 ؛ص 309 ) ( اول چیزی که خدا خلق نمود روح من بود ) وفرمود : « إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ فَقَالَ لَهُ اکْتُبْ فَجَرَى فِی تِلْکَ السَّاعَةِ بِمَا هُوَ کَائِنٌ» (بحارالأنوار ؛ج54 ؛ص 313 ) ( اول چیزی که خد خلق کرد قلم بود ؛ پس خدا به او امر فرمود که بنویس . پس او در یک آن، همه موجودات (کلمات وجودی )را نوشت .)
بنابر این اگر مراد از کرسی همان عقل اوّل یا قلم اوّل باشد ، کرسی عین حقیقت جبروتی خود پیامبر (ص) خواهد بود . لذا معنی عروج نبی اکرم (ص) به کرسی ، ترقی وجود جزئی آن حضرت به مرتبه عقل کلّ و اتحاد با آن خواهد بود ؛ با توجه به روایات فوق شکی نیست که پیامبر (ص) با آن عقل کلّ متحد بوده است ؛لذا در روایات معصومین (ص) از عقل اوّل تعبیر به روح پیامبر و نور محمدی شده است . بنا بر این مراد از عرش مرتبه مافوق عالم عقل و برتر از عقل اوّل خواهد بود ؛ و مرتبه مافوق عقل اول مرتبه علم خداست ؛ که در عرفان نظری از آن تعبیر می شود به اعیان ثابته ؛ بنا بر این عرش مرتبه ای از وجود است که همه عوالم سه گانه ( عالم عقل و عالم مثال و عالم طبیعت ) معلول او هستند ؛ و او بر همه مخلوقات احاطه وجودی دارد ؛ و از هر گونه شکل و رنگ و مقدار و ماهیت منزّه و مبراست ؛ و با همه چیز و در باطن همه چیز حاضر بوده و حقیقت موجودات است ؛ و موجودات ظهور آنند .
« عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ قَالَ : إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى کَانَ عَرْشُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ شَیْئاً فَکَانَ أَوَلُّ مَا خَلَقَ الْقَلَمَ فَجَرَى بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة»(بحارالأنوار ؛ج54 ؛ص313 ) (ابن عباس نقل کرده از پیامبر (ص) که فرمودند: عرش خدا بود قبل از این که چیزی خلق شود؛ پس اول چیزی که خدا خلق نمود قلم بود ؛ پس او نوشت همه چیز را تا روز قیامت.)

« دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رَوَى : أَنَّ فِی الْعَرْشِ تِمْثَالًا لِکُلِّ عَبْد...»( بحارالأنوار؛ج 6 ؛ ص7 )) همانا در برای بنده ای صورتی است ...)
« عَنِ الصَّادِقِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ مِثَالٌ فِی الْعَرْشِ ...» (بحارالأنوار ؛ج 54 ؛ ص354 ) ( امام صادق (ع) فرمودند مومنی نیست مگر این که مثلی در عرش دارد ...)

« جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع أَنَّهُ قَالَ : فِی الْعَرْشِ تِمْثَالُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَالَ وَ هَذَا تَأْوِیلُ قَوْلِهِ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ » (بحارالانوار ؛ ج55 ؛ ص 34 ) ) امام صادق (ع) از از پدرش از جدش روایت فرمودند که تمثال همه مخلوقات از دریایی و غیر دریایی در عرش است ؛ و این است تاویل فرمایش خداوند متعال که فرمود : و هیچ چیزی نیست مگر این که خزائن آن نزد ماست.)

حاصل مطلب تا این مرحله این است که:

عرش ،علم خداست ؛ که علت همه موجودات و باطن همه موجودات و محیط بر همه موجودات و حاضر در همه موجودات است ؛ و با اوست که موجودات وجود می یابند؛ بنا بر این اگر گفته شود که عرش محضر خداوند متعال است ؛ منظور این است که همه موجودات در عرش حضور دارند ؛ و در علم خدا حاضرند . خود عرش نیز ظهور اسماء وصفات خداوند متعال است ؛ کما اینکه اسماء وصفات حق نیز ظهور مرتبه واحدیت و احدیت خداوند متعالند ؛ لذا اسماء حق تعالی و واحدیت و احدیت او نیز در باطن موجودات ساری و جاریند؛ بر این اساس است که گفته می شود ؛ خدا در همه جا و همه کس و با همه چیز و همه کس هست ؛ بدون اینکه جزء چیزی باشد. امیر المومنین (ع) فرمودند: « هُوَ فِی الْأَشْیَاءِ عَلَى غَیْرِ مُمَازَجَةٍ خَارِجٌ مِنْهَا عَلَى غَیْرِ مُبَایَنَة » (بحارالأنوار ؛ج 4 ؛ص27 ) ( او (خدا) در اشیاء است اما نه به گونه ای که آمیخته با آنها باشد؛ و بیرون از آنهاست اما نه به گونه ای که از آنها جدا گردد.) توضیح مطلب این که خدا وجود صرف است ؛ لذا نباید گفت خدا وجود دارد ؛ چون خدا ،خودِ وجود است ؛ ولی مخلوقات ، وجود نیستند بلکه وجود دارند ؛ لذا نمی توان گفت انسان وجود است ؛ ولی می توان گفت انسان وجود دارد . پس خدا که وجود است در همه موجودات هست ؛ چون همه موجودات وجود دارند و وجود صرف خداست ؛ولی هیچ موجودی خدا نیست ؛ چون هیچ موجودی وجود صرف نیست.

امیر المومنین (ع) فرمودند: « فَسُبْحَانَکَ مَلَأْتَ کُلَّ شَیْءٍ وَ بَایَنْتَ کُلَّ شَیْءٍ فَأَنْتَ الَّذِی لَا یَفْقِدُکَ شَیْء ... »( بحارالأنوار ؛ج 25؛ص25 ) (پس تو از هرنقصی منزّهی ، همه چیز را پر کرده ای ، و از همه چیز جدایی ؛ پس چیزی فاقد تو نیست... .) ........